12 Eylül 2023 Salı
News
İlhan VARDAR
Bu Görüntü Hakkında : Bu çizim, kırmızı süperdev yıldız Betelgeuse’un parlaklığındaki değişiklikleri, görünür yüzeyinin büyük bir parçasının kütle püskürtülmesini gösteriyor. Kaçan malzeme, Dünya’dan görüldüğü gibi yıldızın geçici olarak daha sönük görünmesini sağlayan bir toz bulutu oluşturmak üzere soğutuldu. Bu benzeri görülmemiş yıldız sarsıntısı, gökbilimcilerin 200 yıldan fazla bir süredir ölçtüğü canavar yıldızın 400 günlük salınım periyodunu bozdu. İç kısım şimdi bir tabak jelatin tatlısı gibi titriyor olabilir.
Kaynak: İLLÜSTRASYON: NASA, ESA, Elizabeth Wheatley (STScI)
CANAVAR YILDIZ DAHA ÖNCE HIÇ GÖRÜLMEMIŞ BİR PATLAMA YAPMIŞTI
Betelgeuse yıldızı, kış takımyıldızı Orion’un (Avcı) (*) sağ üst omzunda parlak, yakut kırmızısı, parıldayan bir ışık noktası olarak görünür. Ancak yakından bakıldığında, gökbilimciler onu 400 gün süren düzenli titreşimli bir kalp atışına sahip kaynayan bir canavar olarak biliyorlar. Bu yaşlanan yıldız bir süperdev olarak sınıflandırılmıştır, çünkü yaklaşık 1 milyar mil (1.609.347.087,8864 – bir milyar altıyüzdokuz milyon üçyüzkırkyedi bin seksenyedi kilometre) gibi şaşırtıcı bir çapa kadar şişmiştir. Güneş sistemimizin merkezine yerleştirilirse, Jüpiter’in yörüngesine ulaşacaktır.
Yıldızın nihai kaderi bir süpernova olarak patlamak. Bu en sonunda gerçekleştiğinde, Dünya’dan gündüz gökyüzünde kısaca görülebilecek. Ancak son patlamadan önce çok fazla havai fişek patlıyor. Hubble ve diğer teleskopları kullanan gökbilimciler, yıldızın 2019’da görünür yüzeyinin büyük bir parçasını patlattığı sonucuna vardılar. Bu daha önce hiç bir yıldızda görülmemişti. Cılız Güneşimiz rutin olarak dış atmosferinin, koronanın kitlesel püskürmeleri gibidir. Ancak bu olaylar, Betelgeuse’da görülenden çok daha zayıftır.
İlk ipucu, yıldız 2019’un sonlarında gizemli bir şekilde karardığında geldi. Soğudukça dışarı atılan yüzeyden muazzam bir belirsiz toz bulutu oluştu. Gökbilimciler şimdi ayaklanma için bir senaryoyu bir araya getirdiler. Ve yıldız hala yavaş yavaş iyileşiyor; fotosfer kendini yeniden inşa ediyor. Ve iç kısım, balyozla vurulmuş bir çan gibi yankılanıyor ve yıldızın normal döngüsünü bozuyor. Bu, canavar yıldızın yakın zamanda patlayacağı anlamına gelmez, ancak geç yaşam sarsıntıları gökbilimcileri şaşırtmaya devam edebilir.
NASA’nın Hubble Uzay Teleskobu’ndan ve diğer bazı gözlemevlerinden gelen verileri analiz eden gökbilimciler, parlak kırmızı süperdev yıldız Betelgeuse’nin 2019’da kelimenin tam anlamıyla tepesini patlattığı, görünür yüzeyinin önemli bir bölümünü kaybettiği ve devasa bir Yüzey Kütlesi Ejeksiyonu (SME) ürettiği sonucuna vardılar. Bu, normal bir yıldızın davranışında daha önce hiç görülmemiş bir şeydir.
Güneşimiz, Koronal Kütle Ejeksiyonu (CME) olarak bilinen bir olayda, zayıf dış atmosferinin, koronanın parçalarını rutin olarak üfler. Ancak Betelgeuse tipik bir yıldızdan 400 milyar kat daha fazla kütle patlattı!
Canavar yıldız hala yavaş yavaş bu yıkıcı kargaşadan kurtuluyor. “Betelgeuse şu anda çok sıra dışı şeyler yapmaya devam ediyor; İç mekan bir çeşit zıplıyor, “diyor Astrofizik Merkezi’nden Andrea Dupree.
Bu yeni gözlemler, kırmızı yıldızların süpernova olarak patlamadan önce, nükleer füzyon fırınları yandıkça yaşamlarının geç dönemlerinde nasıl kütle kaybettiklerine dair ipuçları veriyor. Kütle kaybı miktarı kaderlerini önemli ölçüde etkiler. Bununla birlikte, Betelgeuse’un şaşırtıcı derecede hırçın davranışı, yıldızın yakın zamanda patlamak üzere olduğunun kanıtı değildir. Dolayısıyla, kütle kaybı olayı mutlaka yakın bir patlamanın sinyali değildir.
Dupree şimdi yıldızın patlama öncesindeki, sonrasındaki ve sırasındaki tüm çarpık davranışlarının tüm bulmaca parçalarını, yaşlanan bir yıldızda daha önce hiç görülmemiş bir titanik sarsıntının tutarlı bir hikayesinde bir araya getiriyor. Ayrıca Dupree, Hubble verilerinin gizemi çözmeye yardımcı olmak için çok önemli olduğunu vurguluyor ve,
“Daha önce hiç bir yıldızın yüzeyinin büyük bir kütle fırlattığını görmedik. Tam olarak anlamadığımız bir şeyler olup bitiyor. Hubble ile doğrudan gözlemleyebileceğimiz ve yüzey ayrıntılarını çözebileceğimiz tamamen yeni bir fenomen. Yıldızların evrimini gerçek zamanlı olarak izliyoruz.” diye ekliyor.
2019’daki patlamaya muhtemelen yıldızın derinliklerinden köpüren bir milyon milden fazla bir patlama neden oldu. Fotosferin parçasını patlatan şoklar ve titreşimler üretti ve yıldızı, fotosferin soğutma parçası tarafından üretilen toz bulutunun altında geniş ve serin bir yüzey alanı ile bıraktı. Betelgeuse şimdi bu sakatlıktan kurtulmak için mücadele ediyor.
Ay’ımızın kabaca birkaç katı ağırlığında olan kırık fotosfer parçası uzaya doğru hızlandı ve Dünya gözlemcileri tarafından görüldüğü gibi yıldızdan gelen ışığı engelleyen bir toz bulutu oluşturmak için soğutuldu. 2019’un sonlarında başlayan ve birkaç ay süren karartma, yıldızın parlaklığını değiştirdiğini izleyen arka bahçe gözlemcileri tarafından bile kolayca fark edildi. Gökyüzündeki en parlak yıldızlardan biri olan Betelgeuse, Orion takımyıldızının sağ omzunda kolayca bulunur.
Daha da fantastik olanı, süper devin 400 günlük nabız atış hızı, belki de en azından geçici olarak gitti. Neredeyse 200 yıldır gökbilimciler bu ritmi Betelgeuse’un parlaklık değişimlerindeki ve yüzey hareketlerindeki değişikliklerde açıkça görüldüğü gibi ölçtüler. Bozulması, patlamanın vahşiliğini kanıtlıyor.
Dupree, yıldızın düzenli titreşimi yönlendiren iç konveksiyon hücrelerinin, dengesiz bir çamaşır makinesi küveti gibi etrafta dolaşıyor olabileceğini öne sürüyor. TRES ve Hubble spektrumları, dış katmanların normale dönebileceğini ima eder, ancak fotosfer kendini yeniden inşa ederken yüzey hala bir tabak jelatin tatlısı gibi zıplar.
Güneşimiz, dış atmosferin küçük parçalarını havaya uçuran koronal kütle püskürmelerine sahip olsa da, gökbilimciler bir yıldızın görünür yüzeyinin bu kadar büyük bir miktarının uzaya fırlatıldığına hiç tanık olmadılar.
Betelgeuse şimdi o kadar büyük ki, güneş sistemimizin merkezindeki Güneş’in yerini alırsa, dış yüzeyi Jüpiter’in yörüngesini aşacaktı. Dupree, yıldızın yüzeyindeki sıcak noktaları çözmek için Hubble’ı kullandı. Bu, Güneş dışındaki bir yıldızın ilk doğrudan görüntüsüydü.
NASA’nın Webb Uzay Teleskobu, yıldızdan uzaklaşmaya devam ederken atılan malzemeyi kızılötesi ışıkta tespit edebilir.
Kaynak : NASA, ESA, STScI Sürüm Kimliği: 2022-037
(*) Orion’un gökyüzündeki görüntüsü
Orion takımyıldızı (Avcı) kış ayları boyunca Türkiye’den rahatlıkla gözlemlenebilir. Orion’u gözlemlemek isteyenler güney ufkuna bakmalıdır. Avcının yeri bulunulan aya göre güneybatı ile güneydoğu arasında değişir. Bünyesinde gökyüzünün çıplak gözle görülen en parlak yıldızlarından Rigel (7. en parlak yıldız) ve Betelgeuse (10. en parlak yıldız) bulunur. (İ.V.)
