0

BEĞENDİM

ABONE OL

News

0

Sibel ÖZBUDUN

III.1) DERSİM’İN İŞGALİ

23. §) Emekli Hava Kuvvetleri Komutanı Org Muhsin Batur’un, “Günlerden bir gün emir geldi, tren yoluyla Elazığ’a vardık, oradan ilk durak Pertek olmak üzere harekete geçtik. İki aya yakın Dersim’de görev aldım. Okuyuculardan özür diliyorum ve ya yaşantımın bu bölümünü anlatmaktan kaçınıyorum, itirafıyla betimlemekten kaçındığı Dersim’in işgalinin önemli bir tarihsel arka planı vardır.

Malum üzere Dersim’de Bizanslılar, Selçuklular, Osmanlılar ve Cumhuriyet dönemlerinde değişik tarihlerde işgal, istila girişimleri, çarpışmalar, karışıklıklar ve başkaldırılar olmuştur.

“Osmanlı, 600 yıl boyunca yaptığı her türlü saldırı, oyun ve hilelere rağmen Dersim’i ele geçirememiş, Dersimliler’in ne yapacağını artık kestiremez olmuştu. Buna rağmen 1915’de bir kez daha barışçıl girişimde bulunarak Dersimliler’i kendi saflarında I. Dünya Savaşı’na sokmak istedi.”^]

İttihat ve Terakki Fırkası yöneticilerinin bazı girişimler olmuşsa da Dersim’i yanlarına çekememişlerdir. Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulduğu 1923 ila 1937 arasında Dersimliler’e yönelik olarak:

» Eylül 1926 Koçan Harekâtı’nı,

» Ekim 1930 Pülümür Harekâtı’nı,

» 1934 tarihli, 2510 Sayılı Mecburi İskân Yasası’nın ve

» 1935 tarihli, 2884 Sayılı Tunceli Vilayeti’nin İdaresi Hakkında Yasası’nın çıkarılmasını görürüz.

1937 Dersim Olaylarının, 20/21 Mart 1937’de saat 23:00 sıralarında Pal Bucağı ile Kahmut Bucağı’nı birbirine bağlayan Harçik Deresi üzerindeki tahta köprünün Demenan ve Haydaranlılar’ca yıkılmasıyla başladığı ve hareketin başında da Kamer oğlu Fındık Ağa’nın olduğu genel kabul görmektedir.

“Öte yandan 25 Mart’ta da Kahmurt ve Pah arasındaki telefon hattı kesilir. Batı Dersim’de de Seyit Rıza’nın emri ile Hozat’ın Sin Köyü’ne baskınlar yapılır. (Sin Köyü baskını, Seyit Rıza’nın (Lace Babo) oğlu Bra İbrahim’in Kırgan eşiretince Hozat’tan dönerken öldürülmesi üzerine düzenlenmiştir.)

Seyit Rıza’nın damadı ve Şeyhan aşireti reisi Hasso Seydo da karakoldaki askeri mühimmatı yağma edenler arasında bulunuyordu.”

“27 Mart tarihinde Sin Köyü’ne Bahtiyar aşiretinin de takviyesiyle kırk kişilik bir kuvvet yeniden bir takım saldırılarda bulunur.”

Bu olaylar olurken, devlet güçleri de birtakım raporlar hazırlar, önlemler alır.

2 Nisan’da Viyalık’ta, 4 Nisan’da Uzuntarla’da Seyit Rıza’nın da katıldığı aşiretler değerlendirme toplantıları düzenlenir.

26 Nisan’da yeni açılan Askasor Karakolu kuşatılır.

“3 Mayıs’ta Hava Kuvvetleri’ne bağlı bir uçak filosu, aşiret reisleri toplantı hâlindeyken, toplantıyı dağıtmak ve aşiretler üzerinde moral kırıcı bir etki sağlamak maksadıyla Keçiseken Köyü’nü bombalar. Böylece Tunceli tedip hareketi fiilen başlamış olur.”

“Saldırıların devam etmesi, hükümet kuvvetlerinin de buna karşılık vermesi üzerine Dersim sorunu geniş bir boyuta yayılır. Bunun üzerine Bakanlar Kurulu, Atatürk ve Fevzi Çakmak’ın huzurunda, 4 Mayıs 1937 tarihinde, Tunceli tenkil hareketine dair gayet gizli bir karar alır…”

Bu sırada aşiretlerden bazılarının hareketten çekilmesi, bazılarının da hükümet güçlerine teslim olmalarının başlaması üzerine Halvori’de bir toplantı daha düzenlenir. Toplantı, Seyit Rıza’nın isteği doğrultusunda gelişir ve kararlar alınır. Toplantı sonunda Munzur’un kutsal suyundan töreye göre ant içme anlamında bir avuç su içilir.

Olayların gittikçe genişlemesi üzerine, Seyit Rıza’nın yanındaki bazı aşiretlerin çekilmesi sağlanarak, yalnızlaştırılması çabası ürünlerini vermeye başlar.

“Seyit Rıza’nın etkisiz hâle getirilmesine yönelik olarak yürütülen en önemli faaliyet, 6 Haziran tarihinde Kızıldağ’ın işgal edilerek, evinin Sabiha Gökçen’in kullandığı uçakla bombalanmasıdır”…

Bu kararlar ve önlemler alınırken karşı koyanlar Kutuderesi, Kırmızıdere ve Sultanbaba dağına sığınırlar. Kureyşanlı/ Şeyhanlı Hasso Seydo Haziran ayı ortalarında teslim olur. Diğer teslim olanlarsa kafileler hâlinde Elazığ’a gönderilir. Teslim olanlar arasında Kamer Ağa da vardır. Seyit Rıza ve Şahin, direnişlerini sürdürürler.

“Asilerden Roznaklı Kamer, Danemanlı Cebrail, Yusufanlı Ağdatlı Kamer, Kureyşanlı Şeyhan Reisi Hasso Şeydo ve Bahtiyar’dan Şahin, Elazığ’da muhakemeleri yapılmak üzere tutuklanırlar.” (Bahtiyarlı Şahan Ağa konusunda bir yanlışlık vardır. Şahan Ağa 28 Ağustos’ta Pirço’nun oğlu Lilo Hıdır tarafından uykuda iken öldürülür.)

24 Haziran sabahında başlayan tarama çalışmalarında birçok köy yakılır, çatışmalardan ağır kayıplar verdirilir ve çok sayıda büyükbaş hayvan, koyun ve keçi ele geçirilir. Bu harekâtta Seyit Rıza’nın büyük karısı Elif’ten olan oğlu Resik Hüseyin, uçakların bombardımanı sırasında ağır yaralanır.

9 Temmuz 1937’de Alişir ve karısı Zarife, Seyit Rıza’nın kavgalı olduğu yeğeni Rehber tarafından öldürülür.

“17 Ağustos sabahı Titenik-Tokmakbaba-Sarıoğlan üçgeni aranmaya başlandı. Birdo ile Sarıoğlan arasında saklanan Seyit Rıza, Sarpot’ta uçakların bombardımanı sırasında omzundan yaralanır. 28 Ağustos’ta Şahin Ağa uykuda iken hükümetle işbirliği yapan üvey kardeşi Pirço’nun oğlu Lılo Hıdır tarafından başına kurşun sıkılarak öldürülür. (S. Akgül, öldürülüş tarihini Cumhuriyet ve Tan gazetelerine dayanarak 26 Ağustos 1937 olarak yazıyor.)

“Munzur Dağı’na çekilen Seyit Rıza ve kuvvetleri savunma hattına çekilirler. Bu sırada Seyit Rıza’ya Erzincan Valisi tarafından haber gönderilerek, Dersimliler’in isteklerini kabul edecekleri ve bütün orduya ateşkes emri vermiş olduğunu, diğer aşiretler üzerinde herhangi bir harekete artık gerek duymadığını, vuku olan zararların ödenmesi konusunda ise hükümetin hazır olduğunu bildirir. İşte bu nedenle Seyit Rıza tüm bu gelişmeleri değerlendirir. Erzincan Valisi’ne giderken, karakol görevlileri şüphelenirler ve yakalanarak (Seyit Rıza’yı tanıyan erin, Pazarcık Bölükçam köyünden İbo Bali (Balyanlı) olduğu söylenmektedir.) Erzincan merkezine götürülür. Daha sonra tutuklanır. Seyit Rıza, Erzincan Hükümet Konağı’na çıkarken, ‘Şerefsizler, bana yalan söylediniz’ diye bağırır…”

24. §) Seyid Rıza’nın idamı sonrasında da imha harekâtına devam edildi. 1938 yazında yeni bir kararnameyle uygulanan 17 günlük askeri harekâtlarla binlerce Dersimli öldürüldü.

Hükümetin kırım kararnamesini kabulü öncesinde dönemin Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak, Başvekâlete gönderdiği 26 Temmuz 1938 tarihli yazısında, yapılacakları şöyle sıraladı:

1) 3. Ordu, tüm Tunçeli’de tarama yapacak ve halkın silahtan tamamen tecridiyle haydutluk vakalarına son verecektir.

2) 4. Umumi Müfettişlik ve Dâhiliye Vekâleti’nin teklif ettiği hudutları belirlenen 1’inci ve 2’nci yasak bölgelerin tayini ve tespiti kabul edilmiştir.

3) Tarama harekâtıyla ilgili 3. Ordu ve Genelkurmay Başkanlığının direktiflerinde bir değişiklik yapılmamıştır.

4) Bu yasak bölgelerde 5000-7000 kişinin sürgün edilmesi Başvekâletten alınacak direktife göre yapılacaktır.

5) Tutuklanacak kişilerin listesi 4. Umumi Müfettişlik tarafından 3. Ordu’ya bildirilecektir.

Bunun üzerine Başvekil Celâl Bayar’ın, Milli Müdafaa, Dâhiliye, Maliye, İktisat, Sıhhat ve İçtimaî Muavenet vekillerine ve Genelkurmay Başkanlığına gönderdiği 28 Temmuz 1938 tarihli yazısında program taslağı şöyle belirlenmiştir:

1) 2000 kişi olan sürgün listesine 5000 kişi daha eklenecektir. Endüstri merkezlerine 1500 kişi iskân edilecektir.

2) İsyana iştirak edenler tutuklanacak ve mahkemeye sevk edileceklerdir. Bunların isimleri 4. Umumi Müfettişlikçe hazırlanıp 3. Ordu Müfettişliğine verilecektir.

3) Askerliğini yapmayanlar, askere alınacak ve sonra da ait oldukları iskân bölgesine sevk edilecektir.

4) Silah toplamaya devam edilecektir.

5) İskân bakımından ilân edilecek 1’inci ve 2’nci yasak bölgesinin hudutları 4. Umumi Müfettişlikçe belirlenecek ve bildirilecektir.

6) Yasak bölgenin muhafazası için karakol yapılacaktır.

7) Programın icrası için gerekli para sağlanacaktır.

8) Bu hususta son mütalaanızı bildiriniz.

Milli Müdafaa, Dâhiliye, Maliye, İktisat, Sıhhat ve İçtimaî Muavenet vekillerinden ve Genelkurmay Başkanlığından gelen değerlendirmeler üzerine, hazırlanan 6 Ağustos 1938 tarih ve 2/9409 sayılı kararnamede Dersim’de yapılacaklar şöyle sıralandı:

1) 3. Ordu’nun yapacağı harekât için sınırları çizilen bölge 3 no’lu yasak bölge olarak ilân edilecektir.

2) 20.5.1937 tarih ve 2/6662 sayılı kararnameyle garp illerine sürgün edilecek 2000 kişiye tarama bölgesinden 3-5 bin kişi daha eklenecektir.

3) Yasak bölge haricinde oturanlardan 4. Umumi Müfettişlikçe belirlenen “aşiret reisleri, kolbaşları, seyitler, ve şerirler” ile aile yakınları da garba sürülecektir.

4) Sürgün edileceklerden 1500 kişi İzmit, Zonguldak, Divriki, Karabük gibi endüstri merkezlerine iskân edilecektir.

5) Tarama sonunda isyana katılanlar mahkemeye sevk edilecek ve evvelce mahkûm olanlar yakalanacaktır.

6) Askerliğini yapmamış olanlar askerliğe alınacak ve askerlikten sonra da iskân bölgesine gönderileceklerdir.

7) Silah toplama sürdürülecektir.

8) Yasak bölgenin muhafazası için gerekli kuvvet sağlanacaktır. Reisicümhur K. Atatürk, Başvekil Celâl Bayar ve diğer vekillerin imzasının bulunduğu 6 Ağustos 1938 tarihli kararnamenin icrasına dört gün sonra 10 Ağustos 1938’de başlandı.

3. 10-17 Ağustos 1938 ve 6-16 Eylül 1938 tarihleri arasında 17 günde yapılan askeri harekâtlarla resmi belirlemeye göre 7954 kişi öldürüldü. Bu resmi rakam, elbette dağda taşta mağarada dikkate alınmayanları da düşünmek gerekmektedir…

Tüm Ege’yi ve İzmir’i Yunanistan işgalinden kurtaran 26 Ağustos 1922’de başlayan Büyük Taarruz Harekâtında ise 2.542 asker ve subay ölmüştür.

Binlerce T.C. vatandaşı Dersimliyi öldüren, dağı ve taşı bombalayan ve mağaralarda insanları gazla boğan imhayı, 3. Ordu’nun ‘Hayat Harekât’ olarak tanımlaması en hafifinden vicdansızlığın alaycı bir biçimde ifade edilmesidir…6 Ağustos 1938 tarihli Kararname sonrasında Dersimli Kürt Alevîsinden binlercesinin öldürülmesi ve binlercesinin sürülmesiyle Dersim, Ankara kriterine göre “medenileştirildi”!

III.2) TERTELE’NİN PEPUG KUŞLARI

25. §) Bilir misiniz? Dersim yöresinde, Pepug kuşlarının evlerin çatısına konarak ölümleri haber verdiklerine dair bir inanış vardır. Eğer bu böyleyse Pepug kuşları, 1937-1938 Dersim’inde hemen her yerdedir ve Tertele’yi simgelemektedir sanki…

Dersim’e Türkiye hava birimlerinin zehirli gaz bombası attığı yazıyordu belgelerde. Sabiha Gökçen ise, olaylarla ilgili olarak 1956’da Halit Kıvanç’a verdiği bir röportajda, “Canlı ne görürseniz ateş edin emrini almıştık. Asilerin gıdası olan keçileri dahi ateşe tutuyorduk,” demişti.

Bölgeden Ankara’ya gönderilen raporlarda kadın ve çocuklar dahil olmak üzere insanların zehirli gaz ve yangın bombaları kullanılarak imha edildiği de yazıyordu.

30 Mart 1937’de, Tunceli Valisi Abdullah Alpdoğan’ın Başbakanlığa yazdığı yazının 2. maddesinde ise: “Tayyare Alay Kumandanı’ndan yangın ve Milli Müdafaa’dan yakıcı ve boğucu gaz bombaları istedim” ifadeleri yer alıyordu.

Her ne kadar bazı aşiretler sürgün edilse de, harekât 1938 yılının sonuna doğru sona ermiş, ve bilançosu çok ağır olmuştu: 13.160 ile 40.000 arasında sivil ölürken; 2.248 haneden, 11.818 kişi başka yerlere sürgün edilmişti…

Sürgün hikâyelerini belgesellerden, sözlü tarih çalışmalarından da öğrendik: Çayan Demirel’in 38’i (2006), Özgür Fındık’ın ‘Kırmızı Kalem’i (Qelema Sure-2009) ve ‘Kara Vagon’u (2011), Nezahat Gündoğan’ın “İki Tutam Saç: Dersim’in Kayıp Kızları” (2010)…

26. §) Sözü uzatmadan kimi (olmaz olası!) “Pepug kuşları”nı çağrıştıran örnekleri sıralayalım!
27. i) Tarih 14 Ağustos 1938’i gösteriyordu. 4 Mayıs 1937’de alınan Bakanlar Kurulu’nun “Tunceli Tenkil Harekâtı” kararıyla başlayan katliamın sonlarına gelinmişti. Ağuçan ocağından olan ve ellerine hiç silah almamış Bargini halkı, kırımın kendi köylerine ulaşmayacağını düşünüyordu. Öyle olmadı tabii. O sabah köye gelen askerler köyde birbirlerine akraba olan Cenan ve Baran ailelerinden 24 kişiyi alıp götürdü. Aralarında 2 yaşındaki Feramuz da vardı. “Sizi Hozat’a götüreceğiz” demişlerdi. Ama aslında hepsi nereye götürüldüklerini biliyordu.

Seyit Turabi Baran, kızlarından birisini, “Benim kızımdır” diye askerin elinden alıp kurtarmaya çalışan köylüsüne kızıp, “Hayır, o benim kızımdır. Bizimle gelecek. Kerbela’ya gidiyoruz” demişti. Cenan ailesinden 12, Baran ailesinden 12 kişi elleri bağlı bir şekilde Sakasure mezrasına doğru yola çıkarıldılar. Xece Cenan, yolda rahatsızlanıp yürüyemeyince orada bıraktılar. Daha sonra cesedini bulan çocuklarının “Başına taşlarla vurarak öldürmüşler, vücudunu hayvanlar yemişti, kırmızı saçı kalmıştı” diye anlattığını söylüyor akrabaları Ali Baran.

Çok sonraları… Canan ve Baran ailelerine mensup 24 kişiye ait toplu mezarın açılmasına ilişkin yapılan kazı çalışmaları 15 Nisan 2015’de tamamlandı.

Hozat Cumhuriyet Savcısı Hasan Toy başkanlığında yapılan kazıya, Hozat 51. Motorlu Tugay Komutanlığı olay yeri inceleme ekibinin yanı sıra, İstanbul Adli Tıp Kurumu’ndan bir adli antropolog, bir adli tıp uzmanı ile Kocaeli Üniversitesi Adli Tıp Anabilim Dalı Başkanı Prof. Dr. Ümit Biçer ve Adli Tıp uzmanı Semih Yıldırım katıldı.

Kazıda, 13 kafatası, yüzlerce kemik parçası, boş mermi kovanları, aynalar, yüzükler ve üzerinde ‘Hasan’ ve ‘Halil’ yazan iki mühür bulundu. Cumhuriyet Gazetesi muhabiri Miyase İlknur, Dersim olayları kapsamında yapılan ilk kazı çalışmasında bulunan kemiklerin aile yakınlarına ait olabileceğine dair 16 Nisan 2015’de bir yazı kaleme aldı. Gazeteci İlknur bu yazıda, kazıda bulunan mühürlerden birinin büyük ninesi Elif İlknur’un ağabeyi olan Hasan Canan’a ait olduğunu ifade etti.

Kazıları izleyen Miyase İlknur, “Olayda ninem, annesi, kardeşi, yedi de yeğeni hayatını kaybetti… Dersim İsyanı’nı, diğer taraftan evde hiç konuşulmasa da sürekli yas tutan büyük ninemin kardeşi, dayısı, eniştesi ve diğer yakınlarının çocuklarıyla Hozat’ın bir mezrasında bir evde benzin dökülüp yakılmasının hazin öyküsünü dinleyerek büyüdüm,” derken; olayların olduğu 1938’de 7 yaşında olan 84 yaşındaki Sevim Baran, çalışmalar sırasında gözyaşlarına tutamadı. Baran o tarihte 2 aileye mensup 24 kişinin askerler tarafından nüfus sayımı yapılacağı gerekçesiyle toplanıp öldürüldüğünü belirterek kendilerininse son anda gelen emirle harekâtın bitmesi nedeniyle kurtulduklarını söyledi. Baran, “Hepsi bu mezrada yaşıyordu, toplam 24 kişiydiler. Küçük çocuğu olan Fatma aralarından kaçıyor, bu sırada Fatma’nın küçük çocuğunu bırakmışlardı. Fatma gelip çocuğu alırken askerler yakalayıp tekrar buraya getirerek kurşuna dizdi,” dedi.

Ve Hozat’a bağlı Karabakır (Bargini) köyüne bağlı Hıdırdamı mezrasında toplu mezarın ortaya çıkarılmasında en büyük pay sahiplerinden Hüseyin Baran da ekliyor: “Biz her yıl gelip onları anmak için bu tepede mum yakardık. Hep de kazının yapıldığı yerde bu anmayı gerçekleştirirdik. Orda yattıklarını hiç birimiz bilmiyorduk. Tamamen tesadüf”!

1. ii) Olayları yaşamış iki kişi ile bizzat uzun uzun sohbet etme imkânı buldum. Savaşta bulunmuş Darende’nin Yeniköy’ünden Hasan Çavuş anlatmıştı. Kürt’tü. Savaşta çavuş rütbesiyle gece arkadaşlarıyla beklerken uzakta, karanlıktan yararlanıp kaçanları duyarlar. Yanlarındaki bir çocuğa kalmasını söylüyorlar, çocuk “É min bi kujin/ Beni öldürürler” diyor, “Na, tu zariyi, bi te tu xrabi nakın/ Hayır, sen çoksun, sana bir kötülük yapmazlar,” deyip orada bırakıyorlar. Sabah gün ağarırken bir taşın yanında uyuyan çocuğu gördüklerini ve bir çavuşun çocuğu süngülediğini, neden yaptığını, daha çocuk olduğunu söylediğimde, “Yarın o da büyür, bunlar gibi bize karşı silah kullanır” cevabı aldığını söylemişti.

iii) “Ordu sürmüşler üzerimize, dört yanımız kapandır eyvah, asker çok, çıkış yolu yok Laç Deresi karşısına varın, bir bakın, sistir, dumandır. Laç Deresi’ne varın, yiğitlerim çatışıyor, hep feryat figandır Hakk ocağını söndürsün aşiretlerin, kimse imdadımıza yetişmiyor vay vay, bu içime derttir, kimse imdadımıza yetişmiyor”

Dersim’deki Laç Deresi, derin bir vadide yer alır. Etrafı uçurum ve kayalıklarla çevrili olduğu için vadiye girmek zordur.

1938 Dersim harekâtında ordu birlikleri çıkarma yaparken birçok aşiret mensubu çoluk çocuk, genç yaşlı işte bu Laç Deresi’nin oradaki mağaralara sığınır. Mağaradaki insanlar ordunun kullandığı kimyasal gaz ve bombalarla öldürülür. Binlerce insanın katledildiği bu vadide ordu birlikleri de büyük kayıplar verir. Yukarıda bir kısım sözleri yer alan ağıt o mağarada öldürülen insanlar için yakılır. Ağıtı seslendiren Silo Qıc (Süleyman Doğan),harekâta katılan askerleri eğlendirsin diye keman çaldığı için hayatta kalır.

1. iv) Dersim 1937-38’de Kutudere bölgesi Gökçek köyüne bağlı Gevrek mezrasında yapılan katliamda 80’den fazla aile mensubunu kaybeden HDP Dersim İl Eşbaşkanı Hıdır Çiçek, devlete yakın aşiret liderlerinin o dönemde köyde bulunan yaşlı, kadın ve çocukları toplayıp yakın karakola teslim ettiği vurgusu ile şöyle devam eder: “Teslim edilenler birkaç gün içinde Pax ve Marçik bölgesinde toplu bir şekilde katlediliyor. Bu katliamlar olunca geriye kalanlar teslim olmayıp dağlara çekiliyorlar. Daha sonra aile fertleri birer birer 1944’e kadar katlediliyor. Babam ve yeğeni de mağaralarda yıllarca mücadele verdikten sonra çıkarılan af yasası ile kurtuluyor.”
2. v) 1938’de Erzincanlı 95 köylünün Zini Gediği’nde kurşuna dizilerek öldürülmesi iddiasına ilişkin Erzincan Savcılığı tarafından soruşturma açıldı.

Canpolat Yakar’ın, “Bunlar haksız yere öldürüldü. Niçin öldürüldüler? Babamızın suçunu bilelim. Toprak ona da aittir. Mezarı yok bu adamın! Sade onun değil, 95 kişinin mezarı yoktur. Haklarının iadesini istiyoruz. Biz de gururumuzla yaşayalım,” diye anlattığı Zini Gediği katliamı, ne resmi kayıtlarda geçiyor, ne de tarih kitaplarında…

Tarih, 6 Ağustos 1938’di. ‘Dersim Harekâtı’nın bir uzantısı olarak Erzincan’ın dağlık köylerindeki Alevî yurttaşlardan 95’i önce iki gün bir kampta tutuldu, sonra Tunceli-Erzincan sınırındaki Zini Gediği’nde kurşuna dizildi. Sağ kalanlar ya Balıkesir’e ya Edirne’ye sürüldü. Öldürülenlerden en genci, Canpolat Yakar’ın 19 yaşındaki babası Nuri’ydi. Yakar daha üç aylıktı. Sürgünde iki kardeşini, dönüşte annesini yitirdi. Bu yıl Zini Gediği’ndeki ilk anmada, toprağa mum dikenlerden biri de o idi. Ardından şikâyette bulundu. Erzincan Cumhuriyet Savcılığı, üzerinden 73 yıl geçen Zini Gediği Katliamı hakkında soruşturma açtı ve jandarmadan, bölgede mezar bulunup bulunmadığının tespitini istedi.

Canpolat Yakar’ın 19 yaşındaki babası Nuri, köyün ileri gelenlerindendi. Oğlunun anlatımına göre, ağustosta altınlarını bozdurmak için gittiği Erzincan’da gözaltına alındı. Bu esnada Kılıçkaya, Mağaçur ve Çismikor gibi Alevî köylerinde baskınlar vardı. Nuri Yakar’ın da aralarında olduğu 95 kişi, iddiaya göre, Kılıçkaya’da kurulan kampta iki gün tutuldu. Sonra Zini Gediği mevkiine götürülerek, burada kurşuna dizildiler:

“Bu adamları toplayıp, ‘ifadeniz var’ diyorlar. Kılıçkaya’da kamp yapıyorlar. İki gün sonra yargılamadan kurşuna diziyorlar. Cesetlere ne oldu, kimse bilmiyor. Asker kar yağana kadar bekliyor. Toprağa gömmeden kurda kuşa yem ediyorlar. Yaz olunca kemikleri, kafaları topluyorlar.”

Katliamdan sonra köyler de ateşe verildi, kurbanların aileleri Balıkesir veya Edirne Keşan’a sürüldü.

1. vi) Dersim katliamı ile ilgili, belki de şu ana kadar en gerçekçi delil ortaya çıktı. Laç Deresi’nde bulunan Qemere Hesen mağarasında, gazeteci arkadaşları ve mağdur yakınlarıyla mağaraya gidip çekim yaparak görüntüleri kaydeden Ferit Demir’in aktardığına göre, 500 kişiye ait kemikler ve üzerinde 1935 tarihi bulunan yüzlerce boş mermi kovanı bulundu. Yaklaşık 75 sene sonra koşulların iyileşmesi ile birlikte mağaraya giden mağdur yakınları, kanımca sadece kemikleri bulmakla kalmadı, bir tarihi gerçekliğin yorumsuz bir biçimde dünyaya aksettirilmesine vesile oldular.

Laç deresi, 1938’de ordunun giremediği son bölgeydi. Derin vadilerle yarılmış olan bölgenin arızalı coğrafyası ordunun burada kolayca hareket etmesini engelliyordu. Bu sebepten dolayı üç tugay ile bölge kuzey, güney ve doğudan sarıldı ve direniş bu şekilde kırıldı. Bu direnişin kırılmasında direnişi örgütleyen Ivîs’in ölümünün getirmiş olduğu moral bozukluğu da etkili olur. Bu durum Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Resmi Yayınları’ndan çıkan ‘Türkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar 1924-1938’ kitabının 436. sayfasında anlatılır. Aynı olay Serap Yeşiltuna’nın ‘Devletin Dersim Arşivi’ kitabında bulunan ve 21 Temmuz 1938 tarihinde bizzat Hüseyin Abdullah Alpdoğan tarafından yazılan ve iki gün sonra Celal Bayar’a arz edilen rapordan, raporun diline ve maddelerine dokunmadan, yukarıdaki mağara ile ilgili kısmını aktarılır:

“Mameki Bölgesinde Laç Deresi mansabı yakınında haydudlara Erzincan tugayile şimalden ve Mameki tugayile cenuptan ve Laç Deresi müfrezesi ile bir taarruz yapılmış olduğu arzedilmişti. Bu tarruzun müşterek tesiri ve şiddeti karşısında şimdiye kadar gösterdikleri muammidane mukavemetleri kırılmış olan haydudlar şaşkınlık içerisinde mağaralara ve kayalıklara ve ağaç diplerine kaçmış ve sığınmışlar idi. Bu en son sığınakları olan ve ağızları mazgallı taş duvarlarla kapatılmış bulunan mağaralar cesur askerlerimiz tarafından ihata olunmuş, top ve makineli tüfenk ateşlerine ilaveten 25.ci alay k. lığınca tertip ve gönderilmiş bulunan istihkâm müfrezesi tarafından mağaraya atılan tahrip kalıplarile mağaralar tahrip edilmiş ve bunların tesirile içindekiler öldürülmüş ve dışarıya fırlayanları da ateşle imha edilmiştir. Büyük mağara içerisinde 70 ve diğer mağaralar ile tarama sahası içerisinde 146 ki cem’an bugün 216 haydud imha edilmiş ve 12 haydud cesedinin Munzur suyu üzerinde cenuba doğru akıp gittiği görülmüştür.

İş bu mağara içerisinde iki hafif makinalı tüfenk bulunmuştur. (…) Atatürk Cumhuriyetinin kıymetli ordusu cumhuriyet hükümetinin şefkat kadar müstahak olanlara kudret ve satvetini de her yerde ve her zaman bu günki gibi gösterebileceğini isbat etmiştir.”

Açıkça görüldüğü üzere 146 kişiye mezar olan mağarada sadece iki hafif makineli tüfek bulunmuş. Bu durum, burada yapılanın bir isyan bastırmaktan çok bir katliam olduğunu göstermeye yetiyor. Üstelik Dersim Kürdünün Korgeneralin gözünde kudret ve satvete müstahak olduğunu gösteren billûr bir örnektir. Aynı kitabın değişik sayfalarında yer alan ve 1938 yılı Ağustosu’nda Kazım Orbay’ın imzası ile başvekâlete gönderilen raporlar silsilesinde de her yerde olmasa da bazı yerlerde 80 kişi, 281 kişi ve 290 kişi gibi ayrıntılı rakamlar veriliyor. Hatta Necip Fazıl Kısakürek’in bir yazısına konu olan Hozat’ın Zımbık köyünde, raporlara göre, 395 kişi mukabele ettiklerinden imha edilmiş. Kimisinde silah ele geçiriliyor, fakat kimisinde hiçbir şekilde silah ele geçirilmiyor. En fazla toplu olarak 15-20 kadar silah ele geçiriliyor fakat öldürülenler ve silah miktarı arasında en az on kat fark var.

vii) Necip Fazıl Kısakürek ‘Son Devrin Din Mazlumları’ yapıtında şunları aktarır:

“Elazığ Ortaokulunda okuyan iki çocuk… Tatili geçirmek üzere memleketleri olan Hozat’a geliyorlar ve facianın tam üstüne düşüyorlar. Hozat yakınlarındaki köylerine geldikleri zaman babaları Yusuf Cemil’in öldürülmüş olduğunu öğreniyorlar ve ağlamaya başlıyorlar. Onlara şu karşılık veriliyor: ‘Sizi de onun yanına götüreceğiz!’

Çocuklar odadan sürükletilerek çıkartılıyor ve jandarma muhafazasında gittikleri yolda süngületiliyorlar. Böylece babalarının yanına gönderilmişlerdir.”

Evet babalarının yanlarına yolluyorlar. Belki de bir paket sigara için yapılıyor. Nasıl olsa öldürmek suç değil. Öldürmemek suç. Emir Mustafa Kemal’den Başbakan’a, Başbakan’dan Genelkurmay Başkanlığına, oradan da subaylara, onlardan da erlere. Suçlu doğrudan devletin kendisi. ‘Biz emir kuluyuz’ demek suça ortak olmamayı getirmez. Doğrudan insanlığa, halka, millete karşı işlenen affedilmez bir zalimlik, zorbalık var ortada.

Orada bir politika uygulanıyor. Türk egemenliği güçlendirilmek isteniliyor. Merkeziyetçilik egemen kılınıyor. Katliamların nedeni bu.

Kendilerine karşı gelinsin-gelinmesin Kürtler katledilmek, yok edilmek isteniliyor. Askerin pervasızlığına, kendi başına hareketine devlet izin vermiş. Her şeyi hiyerarşi içinde yürütülüyor.

Necip Fazıl’ın ilginç anlatımları şöyle devam ediyor; “Her evi ayrı ayrı tutuşturulduktan sona dört bir etrafı ayrıca çalı çırpı içine alınıp alev alev yakılan bir köyden, deli gibi bir adam çıkıp çalı yığınları gerisinde manzarayı seyredenlere doğru ilerliyor ve haykırıyor: ‘Durun ben köy ahalîsinden değilim! Öğretmenim, müsaade edin, kendimi size ispat edeyim!’

Fakat sözüne karşılık bir kalasla itilerek alevler içine atılması oluyor. Adamın, evvela göğsünün kılları tutuşarak alev alev yanarken, çalı yığınları gerisinde amir, zevk ve keyifle sigarasını içmektedir. (Bu vak’a, bana 1944 yılında, Eğridir’de askerliğimi yaparken, resmi şahıslar huzurunda, yanan adama karşı sigarasını zevkle içtiğini söyleyen amirden bizzat dinleyenlerce anlatılmıştır.”

Türk politikasını egemen kılma uğruna öğretmenlik yapan birisinin de katledilişi ilginç. Dersim’de sivil görmek istemeyenler, izinli bir Dersimli askeri katletmekten kaçınmazlar:

“Yusuf Cemil’in köyünden 200 kadın ve çocuk öldürülmüş ve bunların cesetleri buğday sapları üzerinde yakılmıştır. Öldürülenler arasında, Elazığ’da askerliğini yapan ve o sırada izinli olarak köyünde bulunan Rüstem adında biri de vardır. Bu zavallı, mezun olduğunu ve isterlerse hüviyet ve izin kağıdını da gösterebileceğini söylediği hâlde derdini dinletemiyor ve dört çocuğu ile seksenlik anası arasında, onlarla beraber kurşunlanıyor.

Para için cinayet: Hozat’ın Karaca köyünden Cafer oğlu Kasım. Bu adam, o tarihten 30 sene evvel Amerika’ya gitmiş, orada 15 yıl kalmış, epeyce para kazanmış ve sonra köyüne dönmüştür. Kasım, Amerika dönüşünde, Birinci Dünya Harbi’nde Kafkas cephesi Köprüköy muharebesinde şehit düşen kardeşi Yüzbaşı Şükrü’nün iki çocuklu dul karısı Şirin Hatunla evlenmiş, Hozat’a gelip yerleşmiş, orada bir mağaza açmış ve ticarete başlamıştır. Hükümetle de bazı ticaret işlerine girişmektedir. Dersim hareketi esnasında, işbu Cafer oğlu Kasım, taahhüt bedelinden alacağı olan 6.000 lirayı tahsil etmek üzere Ovacık Kaymakamlığı’na müracaat ediyor. Muamele işlemini yaptırıp parayı kendisine veriyorlar. Muamele biter bitmez ‘Seni Hozat’tan çağırıyorlar!’ diyerek, onu, muhafızlı yola çıkarıyorlar. Cafer oğlu Kasım, kasabadan ayrıldıktan bir saat sonra jandarmalara öldürtülüyor. Koynundaki 6.000 lira da, iki alâkâlı idare amiri arasında taksim ediliyor.

Zavallının zevcesi (eşi) Şirin Hatun, o esnada, dört çocuğuyla birlikte, komşularına oturmaya gitmiştir. Kadın, evine döndüğü zaman bir de görüyor ki, kapısı kırılmış ve bütün eşyası etrafa dökülüp saçılmıştır. Haykırmaya başlıyor: ‘Yetişin, evimize eşkıya girdi!.’

Bu feryadına karşılık olarak kadın, kapısının önünde, çocuklarıyla beraber öldürülüyor ve dolgun miktarda altını, parası ve eşyası yağma ediliyor.”

Benzer şekilde Kıbrıs Türklerce 1974’de işgal edildiğinde asker birçok yeri yağmalıyor. Geleneği bu. Dersim’de önceki yıllarda yapmasının yadırganacak bir tarafı yok.

Bu arada, Hozat’ın Zımbık köyünde ‘Şekspir’in hayaline bile taş çıkartacak bir vak’a (olay) cereyan etmektedir. Erkekleri tamamıyla doğranmış olan köyün 100 kadar kadın ve çocuğu, sivri uçlu aletle (süngü) öldürülüyor. Öldürülen kadınlar arasında, biri doğurmak üzere bir gebedir. Bu kadının karnına giren sivri uçlu alet, bağırsaklarını yere döküyor, rahmini parçalıyor ve kendisini öldürüyor. Tehlike geçtikten sonra gizlendikleri yerden çıkan birkaç kadın, ölüleri gözden geçirirken, bu kadının rahminden düşen çocuğun sağ olduğunu dehşetler içinde görüyorlar. Muazzam bir Kader cilvesi olarak yaşama devam eden çocuğu alıyorlar, emzirtip büyütüyorlar ve ona “Besi” adını koyuyorlar Bu kız bugün hâlâ aynı köyde ve hayattadır. Sivri uçlu alet annesinin karnına girip rahmini deldiği zaman da onun topukçuğunda bir yara açmıştır ve kız hâlâ bu yarayı topuğunda taşımaktadır.

24 yıl evvelki Dolantanır köyünden Veli isminde bir genç, Elazığ Muallim Mektebinde (Öğretmen Okulu) okuduktan sonra öğretmen olarak Trakya’ya gönderilmiş, orada evlenmiş, 3 çocuk sahibi olmuş ve tam da Dersim hareketi başlamak üzereyken, karısı ve çocuklarıyla yaz tatilini geçirmek üzere köyüne gitmiştir. Genç muallimin köyü, erkekli ve kadınlı çocuklu ve ihtiyarlı, doğranırken, kendisi, karısı ve çocukları da aynı sona mahkûm edilmiş ve cesetleri yakılmıştı.

Amaç jenosit olunca, kurtulmak artık şansa kalıyor. Tek tek karşı çıkışlar, direnmeler, öksüzlük, dağınıklık ve ihanetler sonucu çok az görülür. Birbirlerinin dertlerine ortak olunmayacak bir kaos vardır. Halk çaresiz, korumasız, savunmasız, aç ve perişandır. Hızır’a, Düzgün Baba’ya, Kureyş’e dualarla kurtulmayı umar. Birlik yapmamanın, yapamamanın bedelini ağır öder.

“Mazgirt Tersemek (Türüşmek olmalı) nahiyesinin halkını doğranmakta merhamet sahiplerinden biri, birle on yaş arasında 20 kadar çocuğu alıp bir derenin içine saklamıştır. Durum birden haber alınıyor. Çocukların öldürülmeleri emri veriliyor. Fakat bu emri yerine getirebilecek kimse ortaya çıkmıyor. En katı yürekliler bile, böyle müdafaasız masumlara silah kullanamayacaklarını söylemeye mecbur kalıyorlar. Tecrübe birkaç defa başarısızlığa uğruyor ve hayli sıkıntı mevzuu oluyor. Nihayet, en kara yüzlü çingeneden daha karanlık suratlı bir adam bulunuyor ve bir dere içinde titreşe titreşe bekleyen 20 masumun işi bitiriliyor.

“Murat Suyu’nun (Munzur olmalı) kandan kıpkızıl aktığını görenler olmuştur.”

Sürecek